Şarap Elde Edilecek Üzümlerde Aranacak Özellikler
Bir şarabın kalitesini yapıldığı üzüm, toprakların cinsi, yapılış biçimi gibi belirleyen
birçok unsur vardır. Dünyadaki farklı iklimleri, toprakları ve dolayısıyla buralarda yetişen
üzüm çeşitlerini düşününce şarapların da kendi içinde ne kadar çok lezzet skalasına sahip
olabileceğini tahmin edebilirsiniz. Her üzümden şarap yapmak da mümkün olmadığı gibi
bazen de şaraplık üzüm olmamasına rağmen başka türlerle harmanlanarak şaraba dönüşen
üzüm çeşitleri de vardır.
Şarap yapılacak üzümler gerekli olgunluğa erişmiş, temiz,diri, canlı olmalıdır.
Ezilmiş, hırpalanmış, çürümüş üzümlerden şarap yapmaya çalışmak baştan kabullenilmiş bir
yenilgi ile sonuçlanacaktır.
Şarap Yapımında Kullanılan Üzüm Çeşitleri ve Üretim
Bölgeleri
Bütün şaraplık üzümler, botanik adı
asmagiller "vitaceae" olan familyanın vitis vinifera
adlı türünden gelir ve binlerce çeşiti vardır.
Cabarnet Sauvignon
Yeryüzünde bilinen en meşur siyah üzüm
türüdür. Olgunlaşması geç olur ama şarabı
yıllanmaya dayanıklıdır. Özellikle meşe kavlarda
bekletilir ve Merlot ile karıştırılabilir. Zengin renk
ve aromalı, siyah böğürtlen kokuludur.
Chardonnay
Tartışmasız en iyi bilinen beyaz üzüm türüdür. Şarabı kuru (sek) ve açık renk olup ekşi elma
kokusunu andırır, tadı dolgun ve yağlı olabilir.
Chenin Blanc
Çok asitli bir üzüm türü olduğundan, olgunlaşmak için bol güneş ister. Zarı ince, eti
şekerlidir. Hem sek, hem tatlı beyaz türleri olup en çok Loire, Yeni Zelanda ve Güney
Afrika'da yetişir.
Gamay
Burgundy'de üretilen ve ucuz bir tür olan Beaujolais şaraplarının yarıdan fazlası bu
üzümden yapılır. Tarzına göre armut veya ahududu aromalıdır. Genelde genç kırmızı şaraplardır.
Gewürztraminer
Baharatlı ve egzotik bir aroması vardır, sek veya tatlı olabilir. Alkolü yüksek (%13'ün
üzerinde) şarap elde edilir. En çok Almanya ve Alsace'da yetişir.
Grenache
Kendi başına yüksek alkollü ve taze karabiber aromalı bir şarap verir. Taneni düşük
olduğundan, taneni yüksek Cabarnet sauvignon veya Şiraz gibi üzümlerle karıştırılır. Güney
Fransa, İspanya ve Avustralya en çok yetiştiği bölgelerdir.
Merlot
Taneni düşük olduğundan genellikle Cabarnet sauvignon ile birlikte kullanılır. Tek
başına yumuşak ve rahat içimli, erik veya meyve turtası lezzetindedir.
Pinot Noir
Özellikle kırmızı Burgundy şarabı yapımında kullanılır. İklim değişimlerine çok
hassasdır. Çilek veya böğürtlen aromalıdır.
Riesling
Klasik beyaz Alman şaraplarının en bilinen üzümüdür. Hafif içimli ve düşük alkollü
olur. Tatlı şarap da yapılır. Asması çok sert olup soğuğa karşı dayanıklıdır.
Sauvignon Blanc
Bu türden beyaz şaraplar genelde çok kurudur. Vahşi bir tadı ve taze yeşil ot aroması
hemen algılanır. Semillon ile de karıştırılabilir.
Sémillon
Sekden çok tatlıya kadar beyaz şarap yapılabilen bir üzümdür. Diğer beyaz üzümlerle
de karıştırılabilir. Özellikle Bordeaux ve Avustralya'da yetiştirilir.
Syrah (Shiraz)
Koyu renkte, dolgun ve sert kırmızı şaraplar verir. En az üç yıl kavda bekletilirse çok
lezzetli olur. Baharatlı bir aroması vardır. Rhone bölgesinde çok yaygındır, Güney Afrika ve
Avustralya'da da yetişir.
Zinfandel
California'ya özgü bir üzümdür. Hafif beyaz ve rozeden dolgun ve bol tanenli
kırmızıya kadar her tür şarap yapımında kullanılır. Ağaççileği ve böğürtlen aromalıdır. 5
sene kadar meşe kavlarda bekletilenleri çok özeldir.
Ülkemizde üretilen bazı üzümler
Papazkarası
Kırklareli’nde yetişen çok kaliteli bir şaraplık üzümdür. Aynı zamanda iyi bir sofralık
üzümdür. Taneleri iri ve yuvarlak, rengi mavi-siyah, kabuğu kalındır. Şarabının alkol miktarı
% 11–13 ve asit miktarı litrede 5–7 gramdır.
Öküzgözü
Elazığ'da yetişir. Çok iyi kalite şaraplık üzümdür. Tekel'in Elazığ'daki fabrikasında
Boğazkere üzümleriyle karıştırılarak, Buzbağ şarabının üretiminde kullanılır. Taneleri iri ve
yuvarlak, koyu siyah renklidir. Kabukları orta kalınlıkta olup bol şıralıdır. Aynı zamanda iyi
bir sofralık üzümdür. Şarabının rengi güzel kırmızı menekşedir. Tadı dolgun ve aromalıdır.
Alkol miktarı, % 12,5 – 13,5 asit miktarı ise litrede 5 gramdır.
Boğazkere
Elazığ'da yetişir. Taneleri orta büyüklükte yuvarlak ve kalın kabukludur. Tek başına
işlendiğinde elde olunan şarap çok buruk, kaba ve ağır olur. Bu nedenle Öküzgözü üzümü ile
birlikte işlenir.
Kalecik Karası
Ankara'nın Kalecik ilçesinde yetişir. Çok iyi kırmızı şaraplık olan bu üzümün
günümüzde Trakya'da yayılmasına çalışılmaktadır. Taneleri yuvarlak, siyah mavi renkte ve
kalın kabukludur. Şarabı koyu kırmızı renkli, dolgun ve aromalıdır. Alkol miktarı %12 - 14,
asit miktarı ise litrede 4-7 gramdır.
Horoz Karası
Kilis yöresinde yetişir. Taneleri koyu renkli ve tanence zengindir. Şarabı % 13 - 16
alkol ve litrede 6-8 gram asit içerir.
Ada Karası
Marmara'da Avşa adasında yetişir. Taneleri, iri kalın kabuklu ve serttir. Şarabının
alkol miktarı ortalama % 12, asit miktarı ise litrede 6-7 gramdır.
Çal Karası
Denizli'nin Çal kazası çevresinde yetişir. Çok iyi kalite şaraplık üzümdür. Şarabının
alkol miktarı % 12 - 13, asit miktarı ise litrede 57 gramdır.
Dünyada Şarap Üreten Bazı Ülkelerin Şarap Bölgeleri
Fransa
Fransanın sahip olduğu mükemmel toprak ve iklim yapısı sayesinde 100 den fazla
üzüm türü bu topraklarda yetiştirilebilmektedir. Dünyanın en iyi şaraplarının üretimi, bu
işten kazanç da sağlayan manastır ve kiliselerde başlamış ve bu bilgilerini çiftçilere
aktarmalarıyla yaygınlaşmış ve ilerlemiştir. Fransa’nın şaraplarının güzelliği dünya çapında
yayıldıkça, buradaki teknikler ve üzüm türleri de yaygınlaşmış, Fransa bugün yeni dünyada
da şarabın kaynağı olarak düşünülür hale gelmiştir.
Fransa geliştirmiş olduğu Köken Kontrolu Sistemi sayesinde şaraplarının kalitesini
garantiye almayı başarmış ve bu sistemiyle tüm dünyaya da örnek olmuştur.
Fransa’da her biri farklı bir tarz ve üzüm türüne sahip olan çok çeşitli bölgeler vardır.
Dünyada Şarap Üreten Bazı Ülkelerin Şarap Bölgeleri
Fransa
Fransanın sahip olduğu mükemmel toprak ve iklim yapısı sayesinde 100 den fazla
üzüm türü bu topraklarda yetiştirilebilmektedir. Dünyanın en iyi şaraplarının üretimi, bu
işten kazanç da sağlayan manastır ve kiliselerde başlamış ve bu bilgilerini çiftçilere
aktarmalarıyla yaygınlaşmış ve ilerlemiştir. Fransa’nın şaraplarının güzelliği dünya çapında
yayıldıkça, buradaki teknikler ve üzüm türleri de yaygınlaşmış, Fransa bugün yeni dünyada
da şarabın kaynağı olarak düşünülür hale gelmiştir.
Fransa geliştirmiş olduğu Köken Kontrolu Sistemi sayesinde şaraplarının kalitesini
garantiye almayı başarmış ve bu sistemiyle tüm dünyaya da örnek olmuştur.
Fransa’da her biri farklı bir tarz ve üzüm türüne sahip olan çok çeşitli bölgeler vardır.
Şarap bölgeleri koyu renkle işaretlenmiştir.
Almanya
Avrupa şaraplarının çoğu gibi Alman şarapları da geldikleri bölgenin ismini alır;
genellikle köy ismiyle bağ isminin karışımı, Piesporter (Şehir) Glodtropfochen (bağ) gibi…
Birçok Avrupa şarabından farklı olarak, üzüm ismi de Alman şarap isimlerinin bir bölümünü
oluşturur. Şaraplarının isminde bir başka unsur daha bulunur. Pradikat; yani üzümlerin
olgunluk derecesi.Alman şaraplarının klasifikasyonunda kaliteyi belirleyen en önemli etken
şarapta kalan doğal şeker miktarıdır.Bu şeker miktarı ne kadar yüksekse o kadar üst seviyede
bir klasifikasyona tabi olur.
Almanların şaraplarındaki şekerlilik oranını koruma yollarından biri süssreserve (veya
tatlı rezerv) metodudur. Bu metodda, bir üretici şarabını tamamen sek olarak fermante eder
ve düşük alkollü ve yüksek asitli sek bir şarap elde eder. Fermantasyondan önce, üzüm
suyunun küçük bir bölümünü ayırır ve bunu fermante etmez. Daha sonra, bu üzüm suyunu
sek şarabı ile karıştırır. Fermante edilmemiş olan üzüm suyu (süssreserve), kendi doğal
tatlılığını şaraba katar. Almanya’da birçok ünlü üretici bu yömtemi uygulamaz.
Almanya’nın şarap bölgeleri ( koyu rankle işaretlenmiştir)
Amerika Birleşik Devletleri
Birleşik Devletler, Yeni Dünya şarabı üreten önemli ülkeler arasına daha yeni
katılmıştır ve burada şarap tüketimi dünyanın geri kalanına oranla hâla daha düşüktür.
Avrupalı göçmenlerin oluşturduğu bir ülkede geleneksel bir şarap kültürünün bulunmayışı
birkaç nedene bağlanabilir. İlk başarılı şarap üretimi, sıra dışı koşullar ve yerel hastalıklar
yüzünden, ilk denemelerden neredeyse 200 yıl sonra gerçekleşmiştir. 1800’lü yılların
sonlarında Batıdaki bağ yetiştirmeye uygun bölgelerde, bağlar yetiştirilebilmiş; ama bu kez
de, alkollü içkiler tümüyle yasaklanmıştı. Amerikan halkında gerçek bir şarap merakının
gelişmesi ancak 1970’ lerde gerçekleşti ve bunun neticesinde, daha önce benzeri görülmemiş
bir bağ dikimi ve şarap üretimi artışı yaşandı.
California eyaleti, Birleşik Devletler’deki en ünlü ve en büyük şarap üreticisidir ve
ciddi miktarda üzüm türü yetişen çok çeşitli bölgeleri vardır. Güneyde, Santa Barbara’da,
Pinot Noir, Cabernet Sauvignon, Merlot ve Rhone üzüm türü Syrah’nın yanısıra Chardonnay
ve büyük başarıyla yetiştirilmektedir.
Bu türler arasında, Chardonnay, Riesling, Semillion ve Sauvignon Blanc beyaz
şaraplar için Cabernet Sauvignon ve gittikçe daha fazla miktarda Merlot da kırmızı şaraplar
için yetiştirilebilmektedir.
Amerika’nın şarap bölgeleri (Koyu rankle işaretlenmiştir)
Bir şarabın kalitesini yapıldığı üzüm, toprakların cinsi, yapılış biçimi gibi belirleyen
birçok unsur vardır. Dünyadaki farklı iklimleri, toprakları ve dolayısıyla buralarda yetişen
üzüm çeşitlerini düşününce şarapların da kendi içinde ne kadar çok lezzet skalasına sahip
olabileceğini tahmin edebilirsiniz. Her üzümden şarap yapmak da mümkün olmadığı gibi
bazen de şaraplık üzüm olmamasına rağmen başka türlerle harmanlanarak şaraba dönüşen
üzüm çeşitleri de vardır.
Şarap yapılacak üzümler gerekli olgunluğa erişmiş, temiz,diri, canlı olmalıdır.
Ezilmiş, hırpalanmış, çürümüş üzümlerden şarap yapmaya çalışmak baştan kabullenilmiş bir
yenilgi ile sonuçlanacaktır.
Şarap Yapımında Kullanılan Üzüm Çeşitleri ve Üretim
Bölgeleri
Bütün şaraplık üzümler, botanik adı
asmagiller "vitaceae" olan familyanın vitis vinifera
adlı türünden gelir ve binlerce çeşiti vardır.
Cabarnet Sauvignon
Yeryüzünde bilinen en meşur siyah üzüm
türüdür. Olgunlaşması geç olur ama şarabı
yıllanmaya dayanıklıdır. Özellikle meşe kavlarda
bekletilir ve Merlot ile karıştırılabilir. Zengin renk
ve aromalı, siyah böğürtlen kokuludur.
Chardonnay
Tartışmasız en iyi bilinen beyaz üzüm türüdür. Şarabı kuru (sek) ve açık renk olup ekşi elma
kokusunu andırır, tadı dolgun ve yağlı olabilir.
Chenin Blanc
Çok asitli bir üzüm türü olduğundan, olgunlaşmak için bol güneş ister. Zarı ince, eti
şekerlidir. Hem sek, hem tatlı beyaz türleri olup en çok Loire, Yeni Zelanda ve Güney
Afrika'da yetişir.
Gamay
Burgundy'de üretilen ve ucuz bir tür olan Beaujolais şaraplarının yarıdan fazlası bu
üzümden yapılır. Tarzına göre armut veya ahududu aromalıdır. Genelde genç kırmızı şaraplardır.
Gewürztraminer
Baharatlı ve egzotik bir aroması vardır, sek veya tatlı olabilir. Alkolü yüksek (%13'ün
üzerinde) şarap elde edilir. En çok Almanya ve Alsace'da yetişir.
Grenache
Kendi başına yüksek alkollü ve taze karabiber aromalı bir şarap verir. Taneni düşük
olduğundan, taneni yüksek Cabarnet sauvignon veya Şiraz gibi üzümlerle karıştırılır. Güney
Fransa, İspanya ve Avustralya en çok yetiştiği bölgelerdir.
Merlot
Taneni düşük olduğundan genellikle Cabarnet sauvignon ile birlikte kullanılır. Tek
başına yumuşak ve rahat içimli, erik veya meyve turtası lezzetindedir.
Pinot Noir
Özellikle kırmızı Burgundy şarabı yapımında kullanılır. İklim değişimlerine çok
hassasdır. Çilek veya böğürtlen aromalıdır.
Riesling
Klasik beyaz Alman şaraplarının en bilinen üzümüdür. Hafif içimli ve düşük alkollü
olur. Tatlı şarap da yapılır. Asması çok sert olup soğuğa karşı dayanıklıdır.
Sauvignon Blanc
Bu türden beyaz şaraplar genelde çok kurudur. Vahşi bir tadı ve taze yeşil ot aroması
hemen algılanır. Semillon ile de karıştırılabilir.
Sémillon
Sekden çok tatlıya kadar beyaz şarap yapılabilen bir üzümdür. Diğer beyaz üzümlerle
de karıştırılabilir. Özellikle Bordeaux ve Avustralya'da yetiştirilir.
Syrah (Shiraz)
Koyu renkte, dolgun ve sert kırmızı şaraplar verir. En az üç yıl kavda bekletilirse çok
lezzetli olur. Baharatlı bir aroması vardır. Rhone bölgesinde çok yaygındır, Güney Afrika ve
Avustralya'da da yetişir.
Zinfandel
California'ya özgü bir üzümdür. Hafif beyaz ve rozeden dolgun ve bol tanenli
kırmızıya kadar her tür şarap yapımında kullanılır. Ağaççileği ve böğürtlen aromalıdır. 5
sene kadar meşe kavlarda bekletilenleri çok özeldir.
Ülkemizde üretilen bazı üzümler
Papazkarası
Kırklareli’nde yetişen çok kaliteli bir şaraplık üzümdür. Aynı zamanda iyi bir sofralık
üzümdür. Taneleri iri ve yuvarlak, rengi mavi-siyah, kabuğu kalındır. Şarabının alkol miktarı
% 11–13 ve asit miktarı litrede 5–7 gramdır.
Öküzgözü
Elazığ'da yetişir. Çok iyi kalite şaraplık üzümdür. Tekel'in Elazığ'daki fabrikasında
Boğazkere üzümleriyle karıştırılarak, Buzbağ şarabının üretiminde kullanılır. Taneleri iri ve
yuvarlak, koyu siyah renklidir. Kabukları orta kalınlıkta olup bol şıralıdır. Aynı zamanda iyi
bir sofralık üzümdür. Şarabının rengi güzel kırmızı menekşedir. Tadı dolgun ve aromalıdır.
Alkol miktarı, % 12,5 – 13,5 asit miktarı ise litrede 5 gramdır.
Boğazkere
Elazığ'da yetişir. Taneleri orta büyüklükte yuvarlak ve kalın kabukludur. Tek başına
işlendiğinde elde olunan şarap çok buruk, kaba ve ağır olur. Bu nedenle Öküzgözü üzümü ile
birlikte işlenir.
Kalecik Karası
Ankara'nın Kalecik ilçesinde yetişir. Çok iyi kırmızı şaraplık olan bu üzümün
günümüzde Trakya'da yayılmasına çalışılmaktadır. Taneleri yuvarlak, siyah mavi renkte ve
kalın kabukludur. Şarabı koyu kırmızı renkli, dolgun ve aromalıdır. Alkol miktarı %12 - 14,
asit miktarı ise litrede 4-7 gramdır.
Horoz Karası
Kilis yöresinde yetişir. Taneleri koyu renkli ve tanence zengindir. Şarabı % 13 - 16
alkol ve litrede 6-8 gram asit içerir.
Ada Karası
Marmara'da Avşa adasında yetişir. Taneleri, iri kalın kabuklu ve serttir. Şarabının
alkol miktarı ortalama % 12, asit miktarı ise litrede 6-7 gramdır.
Çal Karası
Denizli'nin Çal kazası çevresinde yetişir. Çok iyi kalite şaraplık üzümdür. Şarabının
alkol miktarı % 12 - 13, asit miktarı ise litrede 57 gramdır.
Dünyada Şarap Üreten Bazı Ülkelerin Şarap Bölgeleri
Fransa
Fransanın sahip olduğu mükemmel toprak ve iklim yapısı sayesinde 100 den fazla
üzüm türü bu topraklarda yetiştirilebilmektedir. Dünyanın en iyi şaraplarının üretimi, bu
işten kazanç da sağlayan manastır ve kiliselerde başlamış ve bu bilgilerini çiftçilere
aktarmalarıyla yaygınlaşmış ve ilerlemiştir. Fransa’nın şaraplarının güzelliği dünya çapında
yayıldıkça, buradaki teknikler ve üzüm türleri de yaygınlaşmış, Fransa bugün yeni dünyada
da şarabın kaynağı olarak düşünülür hale gelmiştir.
Fransa geliştirmiş olduğu Köken Kontrolu Sistemi sayesinde şaraplarının kalitesini
garantiye almayı başarmış ve bu sistemiyle tüm dünyaya da örnek olmuştur.
Fransa’da her biri farklı bir tarz ve üzüm türüne sahip olan çok çeşitli bölgeler vardır.
Dünyada Şarap Üreten Bazı Ülkelerin Şarap Bölgeleri
Fransa
Fransanın sahip olduğu mükemmel toprak ve iklim yapısı sayesinde 100 den fazla
üzüm türü bu topraklarda yetiştirilebilmektedir. Dünyanın en iyi şaraplarının üretimi, bu
işten kazanç da sağlayan manastır ve kiliselerde başlamış ve bu bilgilerini çiftçilere
aktarmalarıyla yaygınlaşmış ve ilerlemiştir. Fransa’nın şaraplarının güzelliği dünya çapında
yayıldıkça, buradaki teknikler ve üzüm türleri de yaygınlaşmış, Fransa bugün yeni dünyada
da şarabın kaynağı olarak düşünülür hale gelmiştir.
Fransa geliştirmiş olduğu Köken Kontrolu Sistemi sayesinde şaraplarının kalitesini
garantiye almayı başarmış ve bu sistemiyle tüm dünyaya da örnek olmuştur.
Fransa’da her biri farklı bir tarz ve üzüm türüne sahip olan çok çeşitli bölgeler vardır.
Şarap bölgeleri koyu renkle işaretlenmiştir.
Almanya
Avrupa şaraplarının çoğu gibi Alman şarapları da geldikleri bölgenin ismini alır;
genellikle köy ismiyle bağ isminin karışımı, Piesporter (Şehir) Glodtropfochen (bağ) gibi…
Birçok Avrupa şarabından farklı olarak, üzüm ismi de Alman şarap isimlerinin bir bölümünü
oluşturur. Şaraplarının isminde bir başka unsur daha bulunur. Pradikat; yani üzümlerin
olgunluk derecesi.Alman şaraplarının klasifikasyonunda kaliteyi belirleyen en önemli etken
şarapta kalan doğal şeker miktarıdır.Bu şeker miktarı ne kadar yüksekse o kadar üst seviyede
bir klasifikasyona tabi olur.
Almanların şaraplarındaki şekerlilik oranını koruma yollarından biri süssreserve (veya
tatlı rezerv) metodudur. Bu metodda, bir üretici şarabını tamamen sek olarak fermante eder
ve düşük alkollü ve yüksek asitli sek bir şarap elde eder. Fermantasyondan önce, üzüm
suyunun küçük bir bölümünü ayırır ve bunu fermante etmez. Daha sonra, bu üzüm suyunu
sek şarabı ile karıştırır. Fermante edilmemiş olan üzüm suyu (süssreserve), kendi doğal
tatlılığını şaraba katar. Almanya’da birçok ünlü üretici bu yömtemi uygulamaz.
Almanya’nın şarap bölgeleri ( koyu rankle işaretlenmiştir)
Amerika Birleşik Devletleri
Birleşik Devletler, Yeni Dünya şarabı üreten önemli ülkeler arasına daha yeni
katılmıştır ve burada şarap tüketimi dünyanın geri kalanına oranla hâla daha düşüktür.
Avrupalı göçmenlerin oluşturduğu bir ülkede geleneksel bir şarap kültürünün bulunmayışı
birkaç nedene bağlanabilir. İlk başarılı şarap üretimi, sıra dışı koşullar ve yerel hastalıklar
yüzünden, ilk denemelerden neredeyse 200 yıl sonra gerçekleşmiştir. 1800’lü yılların
sonlarında Batıdaki bağ yetiştirmeye uygun bölgelerde, bağlar yetiştirilebilmiş; ama bu kez
de, alkollü içkiler tümüyle yasaklanmıştı. Amerikan halkında gerçek bir şarap merakının
gelişmesi ancak 1970’ lerde gerçekleşti ve bunun neticesinde, daha önce benzeri görülmemiş
bir bağ dikimi ve şarap üretimi artışı yaşandı.
California eyaleti, Birleşik Devletler’deki en ünlü ve en büyük şarap üreticisidir ve
ciddi miktarda üzüm türü yetişen çok çeşitli bölgeleri vardır. Güneyde, Santa Barbara’da,
Pinot Noir, Cabernet Sauvignon, Merlot ve Rhone üzüm türü Syrah’nın yanısıra Chardonnay
ve büyük başarıyla yetiştirilmektedir.
Bu türler arasında, Chardonnay, Riesling, Semillion ve Sauvignon Blanc beyaz
şaraplar için Cabernet Sauvignon ve gittikçe daha fazla miktarda Merlot da kırmızı şaraplar
için yetiştirilebilmektedir.
Amerika’nın şarap bölgeleri (Koyu rankle işaretlenmiştir)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder